Gereformeerde schoolmeesters


Gereformeerde schoolmeesters in de Staatse tijd in Houthem (1)

H.J.J. Philippens †

Van enig volksonderwijs in de Schepenbank Houthem in Vroenhof is vóór de eerste helft van de 17e eeuw vrijwel niets bekend. Zeer weinigen konden lezen of schrijven. Dit blijkt wel uit een akte van 1691, waarin 24 gezinshoofden hun handtekening dienden te plaatsen en maar zes personen hiertoe in staat waren.
(2)

Houthem, gelegen in het Staatsgebied, met uitzondering van een Spaanse enclave met het adellijk klooster van St. Gerlach, kreeg onderwijs van gereformeerde schoolmeesters, die daartoe een kamer in hun woning beschikbaar stelden. Elk openbaar ambt was toen voorbehouden aan protestanten, die meer en meer invloed kregen.

In tegenstelling tot Valkenburg was Houthem tolerant jegens het handjevol protestanten met als voornaamste, de familie Croon, waarvan Gerard in 1647 tot de nieuwe religie overging. De protestanten konden in die tijd gebruik maken van de katholieke parochiekerk in Vroenhof. Tijdens de diensten liet de predikant de beelden zorgvuldig bedekken en het koor werd afgeschermd met een gordijn. Dit zogenaamde Simultaneum hield stand tot na 1800.

De gereformeerde schoolmeesters werden benoemd door de Lt.Voogd van Valkenburg en de Schepenen van Houthem. In 1699 was de Schepenbank vertegenwoordigd door A. Croon (schatheffer), Jacobs, Philippens, voorts van Stockeren (protestant), alsmede de burgemeester Aart W(e)ijers en Johan Philippens sr.

Schoolmeesters
Over schoolmeesters in het Houthemse vinden we een eerste vermelding in 1684, namelijk Lambert Ghijsen, gereformeerd schoolmeester en voorlezer, gehuwd met Catharina Caris. Zijn huis was gelegen in de Onderstestraat, tegenover de nu bestaande kapel van St. Gerlach. In deze woning gaf hij les en kreeg fl. 20, huur van de gemeente.

Johan Ghijsen, hun zoon, omtrent 17 jaar (oud), wordt benoemd op 26-10-1693. Hij is volgens de predikant Vreijthof van Valkenburg, 'ijverig en naarstig in de schrijf- en leeskunde' .
(3)

Meer gegevens vinden wij in een schrijven uit 20-1-1694.
'Ik Catharina Caris, weduwe van wijlen Lambert Ghijsen en Jan Ringelant, beiden gewezen schoolmeesters, heb aangenomen Jan Snackers als substituut schoolmeester van de Bank Houthem, in de plaats van mijn zoon Johan Ghijsen voor de tijd van vier jaar, om de jeugd alle dagen die leergierig zijn, behoorlijk te leren lezen en schrijven. Daarvoor beloof ik Jan Snackers te betalen 9 gulden alle maanden, die betaald zullen worden. Hij krijgt vrij logies en behoorlijk spijs en drank ten mijne huize en zal eindigen als school cesseert en weder opengaat.'

In 1717 werd het huis in bezit genomen door Jan Smeets van Berg.
De nieuwe schoolmeester voorlezer is Gerard Ghijsen, gehuwd in 1714 met Catharina Coenen. Zij kregen acht kinderen en bewoonden een huis in Strabeek tegenover het 'Sterk Look', nu hoeve Coenjaerts, voorheen van Casper Gerard Willems. Het huis werd in 1886 herbouwd. Het is mogelijk dat Gerard Ghijsen hier zijn schoollokaal had tot 1737.
Een nieuw schoollokaal komt tot stand in de Klaterstraat, genaamd in 'de Croon' met logement.

Gideon Pijll is in 1737 schoolmeester en voorlezer. Hij huwde Catharina Jongen, die op 22-2-1739 een dochter Machtilde kreeg. Het huis kreeg hij in toust voor 8 pattacons per jaar van Jan Sleijpen en Maria Catharina Schrooders van Walem. Het oude huis werd ingericht met een schoollokaal.

Jan Hendrik Swildens werd schoolmeester en voorlezer voor de tijd van twee jaar.

Mathias Reinders werd benoemd ca. 1744. Het schoollokaal is nu ondergebracht in het huis van Cornelis Pirong, gelegen in St. Gerlach aan de dorpsstraat tegenover Croon en in toust verkregen voor zes jaar tegen fl.30, jaarlijks. 'De verpachter diende aan te brengen: een noodbouw en te repareren het poortje. Twee vensters met ijzeren staven te maken en een ijzeren klink aan de keukendeur. Op de zolder een kamertje met leem te bezetten en rondom het huis, de muren dicht te clenen en den hof te twijgen.'

Frans Kreuger, geboren op 2-1-1696 te Geulle, is aldaar schoolmeester, koster en voorlezer en gehuwd met Alet Lenssen van Geulle (+ 1728). Zij kregen vier kinderen: Jan Hendrik, geb. 7-2-1721, Wilhelm, geb. 5-12-1724, Jan Caspar, geb. 5-3-1726 en Cornelis, die op 31-7-1728 werd geboren.
Frans Kreuger vertrekt vanuit Geulle naar Gulpen, waar hij zijn ambt uitoefent tot 1744. Om de een of andere reden vertrekt hij naar Houthem, waar hij wordt benoemd tot schoolmeester, koster en voorlezer. Hij is daar in elk geval werkzaam in 1760 en moet eerst gewoond hebben in het huis van Herman Otto Deckers nr. 40 in Strabeek. Hij sluit een tweede huwelijk met Judith Croon, dochter van burgemeester A. Croon in Houthem. Zij is weduwe van Nicolaas Bondt, goudsmid in Dordrecht en keert na diens dood terug naar Houthem. Het is zeer waarschijnlijk dat zij hun intrek nemen in het ouderlijk huis.

Frans zoon, Jan Caspar Kreuger, moet hem in het ambt opgevolgd zijn. Hij komt voor in het bevolkingsregister omstreeks 1780.

Ondertussen heeft Houthem een nieuw schoollokaal ten herberge van W. Theunissen in St. Gerlach naast Cornelis Pirong en de monumentale hoeve van Hendrik Jacobs, secretaris van Houthem.

Jan Gerard Wateler is vervolgens schoolmeester en voorlezer. Hij huwde in 1789, oud 36 [i.e. 29] jaar, met Anna Catharina Nijssen, oud 32 [i.e.23] jaar, wonende te Strabeek nr. 39 aan het 'Sterk Look'. Hun eerste kind werd geboren in 1790.

Noten

(1) Het manuscript van dit artikel met belangrijke aantekeningen werd aangetroffen in de nalatenschap van de zo productieve historisch onderzoeker en auteur Sjeng Philippens. Wij zijn dank verschuldigd aan de familie voor de toestemming om het alsnog te publiceren. Het manuscript is niet gecontroleerd op mogelijke vergissingen van de auteur. Wij wilden vooral diens verteltrant en stijl nog eens laten zien.

(2) De auteur tekent hierbij aan dat in 1587 pastoor Heijsselmans ook als notaris fungeerde. Dit mogelijk als illustratie van de beperkte beschikbaarheid van geletterde mensen.

(3) Philippens tekent hierbij aan: 'Wat de voorlezersplaats betreft, zo is dat te Houthem zeer zelden, maar gemeenlijk in Meerssen en Valkenburg. Beide een half uur van de voorste plaats waar gepredikt wordt en hij nog tijd genoeg zal hebben om zich te bekwamen


Gepubliceerd in 't Sjtegelke, (1995) nr 4, p. 22-25


naar boven

© Heemkundevereniging Houthem-St. Gerlach

Geen menu? Klik hier!